حمام گنجعلی خان میراثی از دوره صفوی
اگر تا به حال راجع به حمام گنجعلی خان که یکی از موزه‌های تاریخی ایران به شمار می‌رود چیزی نشنیده اید، در ادامه این مقاله با مجله گردشگری دوباره سفر همراه باشید تا با یکی از آثار دوره صفویه و هنر بی‌نظیر استادکاران برجسته ایران کهن آشنا شوید.حمام گنجعلی خان یکی از بناهای مجموعه گنجعلی خان، به دستور گنجعلی خان در دوره صفوی حاکم وقت کرمان ساخته شد.
گنجعلی بیک ملقب به گنجعلی خان از حاکمان زمان شاه عباس بود. او بناهای زیادی در این شهر ساخت و نقش مهمی در راستای آبادانی شهر کرمان داشت. او برای ایجاد یک تفرجگاه در شهر، یک میدان بزرگ با طول 100 متر و عرض 50 متر وسط شهر ایجاد کرد. این میدان از چهار طرف با بناهای اختصاصی مانند مدرسه، مسجد، بازار، حمام، چهارسوق، آب انبار و ضرابخانه احاطه شده است.
مردم تا سال 1316 هجری شمسی از این حمام استفاده می‌کردند اما در سال 1347 هجری شمسی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و تبدیل به موزه مردم شناسی شد.
معماری حمام گنجعلی خان
این حمام با طول 64 متر و عرض 20 متر، 1280 متر مربع مساحت دارد و دارای تزئینات نقاشی، گچ بری، مقرنس، کاشی‌کاری و خطاطی است. معمار و طراح این حمام استاد سلطان محمد معمار یزدی است. شنیده ها حاکی از آن است که تکمیل این اثر توسط علیمردان خان، پسر گنجعلی خان انجام شده و به شکل امروزی خود در آمده است.
سر در حمام
قبل از ورود به حمام، سر در ورودی حمام را می‌بینید که با نقاشی‌های زیبا و کتیبه شعری با خط نستعلیق که از زمان صفوی به جا مانده تزئین شده است. همچنین با حاشیه ای از سنگ مرمر سبز رنگ، مقرنس بندی و استفاده از آجرهای نیلی زیبایی نمای بیرونی آن دو چندان شده است. سر در ورودی حمام به دو بخش تقسیم می‌شود که شامل: بخش بالایی مقرنس از دوره صفویه به جا مانده و تزئینات گل و بوته و گچ بری بسیار زیبا در آن دیده می‌شود و بخش پایین مربوط به دوره قاجاریه است که بر روی تزئینات دوره صفویه کشیده شده است.
نقاشی‌های موجود با موضوعات مختلف و بعضا بدون رعایت اصول نقاشی کشیده شده‌اند و در میان آن‌ها می‌توان به تصاویر بهرام گور، خسرو و شیرین، کاروان شتر، شاهان در حال شکار و حیوانات درنده اشاره کرد. با گذشت زمان نقاشی‌های بالای در ورودی آسیب دیده و مورد مرمت قرار گرفتند.
فضای داخلی
ورودی حمام به شکل دالان بوده و دارای حوض، رختکن و خزینه است. علاوه بر این هنرمندان و معماران ایرانی نیز نقش به سزایی در زیباسازی و تزئینات این اثر داشته‌اند. به جهت گرم ماندن فضای داخلی حمام، ارتفاع آن را کم و راهروها را طولانی ساخته‌اند و ترکیب کاشیهای معرق هفت رنگ با سنگ مرمر در تمام قسمت‌ها، نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
یکی از ویژگی‌های قابل توجه حمام گنجعلی خان نمایش فضایی زیبا با معماری مردم‌وار است. معماری مردم‌وار ساخت و ساز با اجزا و اندازه‌های متناسب با نیازهای روز انسان‌ها را نشان می‌دهد.
این حمام مانند دیگر حمام‌های تاریخی ایران از بخش‌های مختلف از جمله قسمت شاه نشین تشکیل شده است تا جایگاه ثروتمندان و مردم عادی از یکدیگر مجزا شود. این حمام دارای رختکن یا سربینه با 6 غرفه جداگانه برای نشستن و تعویض لباس است که جهت آسایش و رفاه مردم در آن زمان طراحی شده است و نشان از خلاقیت معماران آن زمان بوده و همچنین یکی از فضاهای اصلی بنا است. رختکن دارای سقفی نسبتا بلند است که بر روی ستون‌های مستحکم استوار است و نمونه‌ای از یزدی‌بندی و کاربندی‌های مختلف است که با کاشیهای خشتی و نقاشی‌های اسلامی مزین شده است.
غرفه‌هایی در اطراف سربینه قرار گرفته است که از انتها به یکدیگر مرتبط هستند و در وسط آن نیز یک حوض زیبا خودنمایی می‌کند. همچنین یک فواره در مرکز این حوض به چشم می‌خورد که از نورپردازی ویژه‌ای برخوردار بوده و آوای دلنشینی را در محیط طنین انداز می‌کند. هر غرفه نیز دارای یک حوضچه کوچک است که یک فواره در میان آن قرار دارد.
فضایی به نام میان‌در نیز در این حمام وجود دارد که یک رختکن کوچک است و تعادل گرمای محیط بین سربینه و گرمخانه را حفظ می‌کند. افراد پس از استحمام مدتی در آنجا منتظر می‌ماندند تا دمای بدنشان به دمای محیط برسد و به دلیل تغییر ناگهانی دما دچار مشکل نشوند.
حمام گنجعلی خان دارای گوشه‌های خلوت و تو در تو است که در گذشته فضایی مناسب برای استراحت، عبادت و گفتگو بوده است اما در حال حاضر با توجه به اینکه به شکل موزه در آمده است، مجسمه‌های مومی از اقشار مختلف جامعه مانند پیشه‌وران، روحانیون و مردم عادی در بخش‌های مختلف حمام به چشم می‌خورند.
نورپردازی حمام گنجعلی خان
روشنایی داخل حمام از طریق نورگیرهایی که در سقف تعبیه شده، تامین می‌شود. علاوه بر آن باعث نورانی‌تر نشان دادن سقف و ایجاد سایه روشن زیبایی بر روی آن می‌گردد. تابش مستقیم نور به داخل حوض و بازتاب آن به دیوارها و سقف‌ها، بر زیبایی بصری حمام اضافه می‌کند. هدایت نور خورشید به داخل فضای حمام نیز باعث جلوگیری از اشراف و دید و همچنین تنظیم حرارت گرمخانه می‌شود.
گرمای این حمام با گلخن یا تون تامین می‌شده است و از طریق کانال‌های انشعابی که در زیر گرمخانه طراحی شده است، هوای داغ را از خود عبور داده، کف حمام را گرم می‌کرده و هوای آلوده را از طریق روزنه‌ها به بیرون انتقال می‌داده است.
نکته قابل توجه در نحوه آب رسانی حمام این است که آب، از طریق لوله‌کشی‌های متصل به قنات نزدیک میدان واقع در مجتمع گنجعلی خان تامین می‌شد و آب خزینه با آتش زدن بوته‌ها و چوب‌ها گرم می‌شده است. همچنین سیستم کانال‌کشی حمام بسیار دقیق و بی نقص طراحی شده و از عجایب معماری آن زمان محسوب می‌شود.
ویژگی‌های برجسته معماری حمام گنجعلی خان
- کاشیهای معرق هفت رنگ با تصاویر انسانی
- نحوه گرم کردن هوای داخل حمام
- تزئینات میانی راهروها و سردرها
- طراحی ورودی‌ها و خروجی‌ها متناسب با فضا
- چگونگی آب بندی مخازن و گرم کردن آب
- ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها
- بهره گیری از آب قنات جهت آبرسانی به خزینه، سربینه، حوض‌ها، حوضچه‌ها و فواره‌ها
- کاهش ارتعاشات لرزشی به دلیل قرار گرفتن درون زمین و ضد زلزله بودن
اگر قصد سفر به شهر کرمان را دارید به هیچ وجه بازدید از حمام گنجعلی خان را از دست ندهید و حتما تجربیات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
