شهر خشتی غلامان زابل؛ یادگاری از دوران هخامنشیان
یکی از مناطق شگفت انگیز و تاریخی که در ایران وجود دارد، مناطق سیستان و بلوچستان است؛ چرا که با سفر به این شهر می‌توان به قلب دوران تاریخ باستان مراجعه کرد. با بازدید از شهر سیستان و بلوچستان می‌توانید عظمت و شکوه دوران امپراتوری هخامنشیان را در شهر مدفون شده به نام دهانه غلامان مشاهده کنید. در ادامه این مطلب از مجله دوباره سفر به قلب تاریخ دوران باستان مراجعه می‌کنیم و یکی از جلوه‌های با اهمیت تمدن ایران زمین را در دوران هخامنشیان را به تصویر میکشیم. اگر شما نیز علاقه مند هستید که با شهر تاریخی مدفون شده یعنی دهانه غلامان بیشتر آشنا شوید، حتما تا پایان با مجله دوباره سفر همراه باشید.
دهانه غلامان، شهری خشتی
دهانه غلامان یکی از مکان‌های فوق العاده دیدنی در شهر زابل به شمار می‌رود. این شهر که از اوایل دوران پادشاهان هخامنشیان به یادگار مانده است، فقط از خشت و گل ساخته شده است. این منطقه مانند سایر مناطق باستانی موجود در سیستان به دلیل عدم ورود سیلاب از رود هیرمند به شهر، چند متر بالاتر از سایر زمین‌های اطراف و زمین‌های کشاورزی احداث شده است. لازم به ذکر است که بخش مرکزی دهانه غلامان 88 هکتار است و طول این شهر به بالای 1.5 کیلومتر می‌رسد و عرض آن نیز بین 300 الی 800 متر متغیر است. از نکات قابل توجه در مورد دهانه غلامان بعد از کشف آن، عدم پیدایش وسایل زندگی مردم و حتی نبود گورستان است.
دهانه غلامان کجاست؟
برای اینکه به دهانه غلامان سفر کنید و این شهر تاریخی را از نزدیک مشاهده کنید، کافیست که ابتدا به شهر سیستان و بلوچستان بروید. در 45 کیلومتری شهر زابل یک روستایی به نام روستای قلعه نو قرار دارد که این شهر تاریخی در دو کیلومتری این روستا واقع شده است.
چه کسی دهانه غلامان را کشف کرد؟
شهر خشتی غلامان زابل برای اولین بار توسط باستان شناسان ایتالیایی به مدیریت امبرتو شراتو در سال 1960 میلادی کشف شد. جالب است بدانید بعد از آن در سال‌های 1962 الی 1965 این کاوش‌ها توسط باستان شناسان ایتالیایی ادامه اشت؛ اما بعد از آن فردی ایرانی به نام منصور سید سجادی تمامی این کاوش‌ها را برعهده گرفت و از سال خورشیدی 1379 الی 1384 روی این منطقه کار کرد. جالب است بدانید که در دهه‌های گذشته برای روشن‌تر ساختن معماری شهر دهانه غلامان، فردی ایرانی با نام کوروش محمد خانی این وظیفه را بر عهده گرفته است.
دهانه غلامان، زرک یا زارین؟
دهانه غلامان، زرک یا زارین؟ کدامیک واقعیت این منطقه را نشان می‌دهد؟ اگر به تاریخ مراجعه کنیم و کتیبه‌های دوران هخامنشیان را مطالعه کنیم، خواهیم دید که نام‌هایی مانند زرک، زرنکه، درنگیانه، درانگیس، درنگه، داردانه و زنگنز از نام‌هایی است که به سیستان تعلق پیدا می‌کند. جالب است بدانید که در سال‌های 545 و 539 پیش از میلاد، کوروش کبیر زرنگیان را مطیع امپراتوری خود کرده است. در آن زمان، کوروش زمانی که به جنگ با سکاها در شرق ایران رفته بود، در بیابان دچار قطعی آب و آذوقه می‌شود. در این میان؛ زرنگیان برای کمک رسانی به کوروش، بالای 30 هزار مرتبه غله جهت کمک به آن ارسال کرده بود.
با مراجعه به تاریخ، برخی از پژوهشگران حدس می‌زنند که شهر دهانه غلامان سیستان در واقع همان شهر زرگ کتیبه‌های هخامنشیان است. اما برخی احتمال می‌دهند که ایالت زرگ ممکن است در بین محوطه‌های دلتای رود بیابان واقع شده است که باید به جستجوی آن پرداخت. بنابراین؛ برخی معتقد هستند که شهر دهانه غلامان همان شهر زارین یا زرین است که در زمان داریوش اول بنا شده است. برخی نیز معتقد هستند که این شهر به عنوان محل استقرار حاکمان هخامنشیان و یا نیروهای نظامی جهت کنترل منطقه بوده است.
وجه تسمیه دهانه غلامان
اگر در شهر خشتی غلامان زابل به گشت و گذار بپردازید، متوجه خواهید شد که در نزدیکی این شهر تنگه و دهانه‌ای وجود دارد. طبق مطالعاتی که پژوهشگران انجام داده اند مشخص شده است که این تنگه و دهانه در گذشته یکی از مسیرهای ورودی به فلات ایران بوده است. در حقیقت در دو قرن پیش غلامان آفریقایی از این طریق می‌توانستند به خاک ایران وارد شوند.
کشفیات دهانه غلامان
اگر نیت کرده اید که به زندگی و حال و هوای 2500 سال قبل برگردید، می‌توانید در خیابان‌ها و محله‌های شهر خشتی غلامان زابل قدم بزنید. با توجه به معماری شهر دهانه غلامان، این شهر از طریق آبراهه‌ها به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم بندی شده است. جالب است بدانید که در سمت شمالی این شهر افراد ثرتمند زندگی می‌کرده اند و در سمت جنوبی افراد عادی مشغول زندگی بوده اند. از دیگر نکات قابل توجه در مورد کشفیات دهانه غلامان وجود ساختارهای مذهبی، مسکونی، نظامی، صنعتی و اداری بوده است. جالب است بدانید که در همه ساختمان‌ها به کارگیری خشت‌های هلالی عمومیت داشته است. لازم به ذکر است که با بررسی‌های انجام شده در این شهر بالای 27 بنای خشتی قابل تشخیص کشف شده است که هر کدام دارای بخش‌های اصلی و منفری با کاربردهای گوناگون از جمله مذهبی، اجتماعی و همگانی بوده است.
ساختمان شماره سه، بنایی مذهبی
از مهمترین ساختمان‌هایی که در دهانه غلامان زابل کشف شده است، ساختمان معروف به شماره سه است. این ساختمان با توجه به نوع معماری نشان می‌دهد که یک ساختمان مذهبی و آیینی است. جالب است بدانید که وجود این بنا نشان دهنده ساکن بودن روحانیون مذهبی و کاهنین در این شهر بوده است. لازم به ذکر است که در این ساختمان موارد مختلفی نیز به دست آمده است که می‌توان به اجاق‌ها، قربانگاه‌ها، سکوها، آتش دان‌ها، محراب‌ها و نیایشگاه‌ها اشاره کرد. به همین دلیل کاوشگران ایتالیایی بر این باور هستند که این بنا مرتبط به یک مذهب هندی _ آریایی است که احتمال دارد با مراحل اولیه دین زردشتی ارتباط داشته باشد.
ساختمان شماره ۱۵، بنایی مذهبی- صنعتی
در سمت شمال غربی شهر خشتی غلامان زابل ساختمانی کشف شده است که در اطراف یک حیاط قرار دارد و دارای 36 اتاق است. جالب است بدانید که برای ساخت دیوارهای این بنا، از لوله های سوفالی استفاده کرده اند. یعنی ابتدا 60 سانتی متر دیوار را ایجاد کرده اند و بعدا از لوله‌های سوفالی در فواصل 20 الی 25 سانتی متر از روی دیوار قرار داده اند و بعدا مابقی دیوار را ایجاد کرده اند. ناگفته نماند که خدمتکاران این بنا احتمالا روحانیون و کاهنین بوده باشد، چرا که در داخل این بنا یک محراب کشف شده است و بخشی از کارگاه صنعتی یا مذهبی بوده است.
پادگان نظامی
برای افزایش امنیت شهر خشتی غلامان زابل، پادگشان های نظامی نیز در آن زمان ایجاد شده بود. این پادگان نظامی که امروزه کشف شده است در بخش جنوبی دهانه غلامان قرار دارد. لازم به ذکر است که از این پادگان نظامی امروزه موارد مختلفی کشف شده است که می توان به برج، بارو، قلعه، دیوارهای بزرگ دفاعی با طول 200 متر و پهنای 3 الی 4 متری اشاره کرد.
شغل مردمان دهانه غلامان
طبق پژوهش‌هایی که توسط کاوشگران انجام شده است، نشان می‌هد که مردم شهر خشتی غلامان زابل در گذشته به کارهای تخصصی می‌پرداختند. این کارهای تخصصی شامل کشاورزی، دامداری، فعالیت‌های صنعتی، بازرگانی، هنری و معماری بوده است. لازم به ذکر است که در نزدیکی دریاچه هامون نیز مردم به ماهیگیری نیز مشغول بودند؛ اما این شغل نسبت به شغل‌های دیگر رواج نبود.
سرنوشت دهانه غلامان
از آنجایی که این شهر توسط عوامل نظامی و جنگی تخریب نشده است، نشان می‌دهد که مردم دهانه غلامان بعد از 200 سال زندگی در این شهر، آن را به آرامی ترک کرده اند و برای ادامه زندگی به یک مکان دیگری رفته اند. عدم وجود اشیا و لوازم زندگی این موضوع را به راحتی به اثبات می‌رساند. جالب است بدانید که احتمال تغییر جهت منابع و ذخایر آبی دلیل اصلی ترک مردم دهانه غلامان بوده است تا این شهر را برای همیشه خاموش کند.
علت تخریب شهر خشتی غلامان زابل به دلیل زیست محیطی و طبیعی بوده است. بعد از رفتن مردمان در اواخر سده پنجم، بیابانگردان و چوپانان از این شهر برای مدت کوتاهی استفاده می‌کردند و در نهایت شن‌های روان سیستان و بلوچستان و بادهای این شهر، آرام آرام شهر خشتی غلامان زابل را دو هزار سال در خود مدفون کرد.
سفر به دهانه غلامان
اگر قصد دارید به این شهر سفر کنید، حتما برنامه سفرتان را به گونه ای ترتیب دهید که بتوانید از جاهای دیگر شهر سیستان و بلوچستان نیز بازدید کنید؛ چرا که این شهر شگفتی های بسیار زیادی از جمله کوه خواجه، کرکویه، قلعه سام، قلعه تپه و شهر سوخته را در دل خود دارد. برای بازدید از این شهر تاریخی باید به روستای قلعه نو که در 44 کیلومتری شهر زابل قرار دارد مراجعه کنید.
شهر خشتی غلامان؛ یادگاری از دوران هخامنشیان
در این مقاله از تاریخچه و سرگذشت شهر خشتی غلامان زابل آشنا شدید. همانطور که مطالعه کردید، این شهر از دوران هخامنشیان و کوروش کبیر باقی مانده است و روزگارهای زیادی را به خود دیده است. از نکات قابل توجه این شهر می‌توان به استفاده از خشت برای ساخت بناها، وجود بناهای مختلف در شهر برای کارکردهای مختلف، قرار گرفتن شهر بالاتر از زمین‌های اطراف برای جلوگیری از سیلاب و … اشاره کرد. اگر شما نیز قصد دارید به این شهر تاریخی سفر کنید، باید به سیستان و بلوچستان و شهر زابل بروید.
مقالات بیشتری بخوانید
