مسجد جامع سنندج
شهر سنندج مرکز استان کردستان، در شمال غربی ایران و در دامنه کوه آبیدر واقع شده که به شهر مساجد نیز معروف است. مسجد دارالاحسان یا مسجد جامع یکی از مساجد مهمی بوده که در قلب شهر سنندج قرار دارد. بنابر کتیبه‌های موجود، بنای مسجد در سال ۱۲۲۷ هجری قمری توسط والی وقت کردستان، امان‌الله خان اردلان در دوره قاجار بنا گردید. این مسجد نمایانگر شکوه معماری اسلامی در این دوره محسوب می‌شود. از ویژگی‌های مهم مسجد جامع سنندج می‌توان به تزئینات هفت رنگ، کاشی‌کاری‌های خشتی، کتیبه‌ها، آجرهای لعابدار به جای سنگ‌فرش و نوشتن دو سوم جزء قرآن بر کتیبه‌های مسجد اشاره کرد. در ادامه همراه با مجله گردشگری دوباره سفر باشید.
معرفی اجمالی مسجد جامع سنندج
سنندج مرکز استان کردستان و در غرب ایران واقع شده و دومین شهر پرجمعیت کردنشین به شمار می‌رود. این کلان‌شهر در قدیم با نام سنه‌دژ نیز خوانده می‌شده که در گذر زمان این نام تغییر یافت. سنندج به دلیل دارا بودن میراث غنی از آثار تاریخی مانند عمارت‌ها، حمام‌ها، مساجد و بازارها به شهرت رسید. شهر سنندج به دلیل وجود مساجد زیاد به شهر مساجد نیز معروف است. در این میان مسجد جامع که مردم آن را به مسجد دارالاحسان نیز می‌خوانند، یکی از قدیمی‌ترین و باارزش‌ترین آن‌ها محسوب می‌شود.
از قدیم مساجد جامع را در مرکز شهرها می‌ساختند تا دسترسی عموم مردم به آن آسان باشد. مسجد جامع سنندج را بر بلندای ضلع غربی قلعه حکومتی وقت بنا نمودند. از هر کجای شهر گلدستههای مسجد به چشم می‌خورند و صدای اذان قابل شنیدن است. در طول تاریخ از زمان احداث این بنا تا اکنون، آن را قطب مذهبی شهر سنندج می‌دانستند.
به نظر می‌رسد مسجد جامع سنندج به دستور والی وقت کردستان در زمان قاجاریه بنا گردید. البته اعتقاد بر این بوده که این مسجد بر مسجدی مخروبه از دوره صفویه ساخته شد. کاشی‌کاری‌های باشکوه مسجد نفس‌گیر هستند. می‌توان از آجر، سنگ و چوب از دیگر مصالح به کار رفته شده در طراحی مسجد دارالاحسان نام برد. در مسجد جامع سنندج اشعار بسیاری از شاعران مختلف بر جلوه مسجد می‌افزایند. مناره‌های چشم‌نواز، ایوان و استخر از دیگر قسمت های منحصربه‌فرد مسجد به شمار می‌روند. این مسجد در ضلع شمالی خیابان امام خمینی که از سال 1310 خورشیدی ایجاد گشته، در بافت قدیمی شهر سنندج قرار دارد.
روایت تاریخی مسجد جامع
ساخت مسجد جامع سنندج با توجه به اشعار موجود از میرزا فتح‌الله سنندجی در این بنا؛ در سال ۱۲۲۷ هجری، در دوران فتحعلی شاه قاجار و به فرمان امان‌الله خان اردلان، از افراد سرشناس و بزرگ کردستان، آغاز شده است. ساخت بنای مسجد در حدود یک سال به طول انجامید. این مسجد را معماران و کاشی‌سازانی که در اصفهان بودند ساخته‌اند. در جایی دیگر آمده که مقدمات ساخت این بنا به سال ۱۲۲۰ برمی‌گردد و این مطلب بر این ادعا که امکان ساختن مسجد در یکسال ممکن نبوده صحه می‌گذارد. در کتاب مرأه‌البلدان نوشته شده که بر سر در مسجد جامع فرمان ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۷۵ بر کتیبه‌ای سنگی حکاکی گردید.
بنابر روایات تاریخی خانه پاشا که یکی از حاکمان فرمان‌پذیر عثمانی بوده؛ در زمانی‌که حکومت وقت ایران مدیریت اوضاع کردستان را از دست داده، از کروک به این استان منتقل گشت. خانه پاشا عمارت‌هایی شامل مدرسه، دو منار بلند، مسجد و دیگر سازه‌ها را در شهر سنندج بنا ساخت. در آغاز دوره حکومت صفویه این بناها از بین رفتند. در ادامه والی وقت، امان‌الله خان دو مناره باقی‌مانده از مسجد بنا شده در دوران صفویه را از تخریب نمود. بنابر بر مستندات می‌توان گفت که سنگ بنای اصلی مسجد جامع سنندج، مربوط به مسجد ساخته شده در حکومت صفویه است.
در شمال شهر سنندج روستایی با نام خلیچیان وجود داشته که درآمد باغ‌های بسیار آن را بر طبق دستور امان‌الله خان برای تعمیرات و حفظ مدرسه، دستمزد معلمین و مدرسین در مسجد جامع و میزان هزینه‌های تحصیلی برای طلاب در نظر می‌گرفتند.
مرمت های صورت گرفته در بنای مسجد جامع سنندج
مسجد جامع سنندج که در نیمه اول قرن سیزدهم بنا گشته از آثار تاریخی قاجار محسوب می‌شود. این بنا دو مرتبه که یکی مصادف بوده با تولیت ملا لطف‌الله شیخ الاسلام، فرزند ملا فتح‌الله قاضی و بار دیگر توسط متولی وقت ملا ابراهیم امین الاسلام از نوادگان شیخ الاسلام، مرمت گردید. بخش‌هایی از این بنا بارها تخریب شد.
در سال ۱۳۴۲ مناره‌های مسجد دست‌خوش تخریب شده که در سال ۱۳۴۳ توسط شيخ محمد مردوخ آیت الله کردستانی تعمیر گشت. هنگام احداث خیابانی قسمت جنوبی این بنا صدمه دیده که بازسازی شد. بار دیگر مناره‌های مسجد جامع در اثر وزش باد شدید آسیب دیده بود که محمد صدیق مجتهدی بانی مرمت قسمت‌های خسارت دیده گردید.
معماری بنای مسجد جامع
بخش‌هایی از بنای مسجد جامع سنندج به مرور زمان تخریب شده که هنرمندانی جهت برطرف نمودن این مشکل و مرمت این بنا برآمدند. آن‌ها با استفاده از مصالحی همچون لاشه، باربر و لوکه مرمت پی، ستون‌ها و بخش‌های دیگر را در دست گرفتند. علاوه بر این‌ها برای تزئینات این بنای تاریخی از کاشی لعابدار، آجر و سنگ استفاده نمودند.
مسجد جامع سنندج از صحنی مرکزی و دو ایوان، یکی رو به مشرق به نام ایوان شرقی و گلدستههای بالای آن، و دیگری رو به قبله به نام ایوان جنوبی تشکیل شد. در این بنا شبستانی با 24 ستون سنگی و به شکل مارپیچ نیز قرار دارد. همچنین یک حیاط مرکزی با 12 حجره وجود داشته که اطراف آن را احاطه نمود. یک اتاق بزرگ با 35 گنبد و 34 ستون، مسجد را منحصربه‌فرد کرده است. در ایوان شرقی در این بنا کتیبه‌ای سنگ مرمری قرار گرفته که بر آن مدیحه‌ای از میرزا فتح‌الله خرم هک گردید. بر دو ایوان نیز اشعار برخی از شاعران بنام مجدالممالک و میرزا صادق اصفهانی نقش بسته‌اند. این اشعار در وصف والی آن زمان و زیبایی مسجد بوده‌اند.
مجموع 12 حجره مجاور مسجد جامع سنندج، جهت آموزش طلاب علوم دینی بوده‌اند. در واقع می‌توان گفت که این بنا علاوه بر مسجد کابری دیگری با عنوان مدرسه نیز داشته است. در گذشته این مکان یکی از اماکن مهم در زمینه تعلیمات دینی به شمار می‌رفت. این حجره‌ها در سه سمت جنوب به تعداد سه حجره، شمال پنج حجره و در سمت شرق چهار حجره قرار گرفته‌اند. برای زینت دادن به برخی از این حجره‌ها ایوان‌هایی کوچک با کاشی‌کاری بنا کرده‌اند. همچنین ساخت حوضی از هشت تخته سنگ در وسط بنای مملو از آب قنات در مسجد از معماری منحصربه‌فرد ایرانی محسوب می‌شود.
ساخت مسجد جامع سنندج را از لحاظ ظاهری به سبک معماری خراسانی می‌دانند. در ضلع شمالی مسجد دارای دو ورودی است. ورودی به میانسرا به حیاط تدریس یا حجره طلاب ختم خواهد شد که باید در ابتدا از هشتی و ایوانچه گذر نمود. حجرههای طلاب سکوی ورودی به نام کاربندی، اتاق و پستو دارند. برخلاف مساجد اهل سنت در این مسجد دو گلدسته قرار گرفته که بر طبق منارهسازی دوره قاجار بنا شده است و همین مورد در مسجد آقا بزرگ کاشان به چشم می‌خورد.
تزئینات مسجد جامع سنندج
دیوارهای مسجد با کاشی‌های هفت رنگ و سنگ مرمر با نقش‌های گل و بوته تزئین شده‌اند. در طراحی مسجد جامع از مصالح آجر، سنگ و چوب نیز استفاده شده است. آجرهای به کار رفته لعابدار، در سه رنگ آبی تیره، مشکی و آبی فیروزه‌ای هستند. در بنای مسجد جامع حوض سنگی، فواره‌ها و ستون‌هایی به شکل طنابی نیز از دیگر زیبایی‌ها به حساب می‌آیند. گچ‌کاری‌های زیبایی توسط استاد محمد سنندجی صورت پذیرفت. پنجره‌ها در این بنا با استفاده از چوب گردو و به شکل هندسی درآمده و در حجره‌ها قرار گرفته‌اند. علاوه بر کاشی‌کاری می‌توانید از نشانه‌های بسیاری از هنر سنگ‌تراشی در مسجد جامع سنندج نیز لذت ببرید.
در هنگام مرمت مسجد جامع سنندج کاشی‌های با لعاب چند رنگ جای خود را به کاشی‌های معرقی دادند که به صورت هندسی در اشکال ستاره هشت‌پر و گل‌های هندسی درآمدند. برای زینت دادن به گلدستههای مسجد از کاشی‌های معرقی استفاده شده است. علت آن این بوده که همواره این گلدسته‌ها در معرض عوامل طبیعی قرار دارند و البته این کاشی‌ها به راحتی قابل تعویض هستند. از این بیشترین طرح‌هایی که به چشم می‌خورند کاشی‌های چند رنگ خواهند بود. روی کاشی‌ها نیز تزئیناتی با خطوط نستعلیق و ثلث به رنگ سفید نقش بسته‌اند که از تزئینات بسیار مهم به حساب می‌آیند.
قسمتی که مربوط به تزئینات ستون‌ها با استفاده از سنگ بوده را می‌توان جذاب‌ترین بخش تزئینات در مسجد جامع نام برد. تمام 24 ستون موجود در مسجد دارای سرستون‌هایی سنگیِ مقرنس‌کاری شده هستند که این گچ‌بری‌ها نمای فوق‌العاده‌ای به این مسجد داده‌اند. پنجره‌های مسجد جامع سنندج را با گره چینی تزئین کرده‌اند. گره چینی را از چوب گردو ساخته‌اند که به صورت هندسی در قالب هشت مربع و دروازه قرار گرفته‌اند. بر درهای چوبی حجره‌ها و مدخل ورودی این بنا اشکال و طرح‌هایی به صورت هندسی حکاکی گردید.
کتیبه های موجود در مسجد جامع
در مسجد جامع کتیبه‌ها را با خط شیخ حسن فرزند شیخ عبد‌المؤمن حکاکی شده‌اند. ستون‌های مارپیچ مانند سنگی در مسجد جامع در چهار ردیف هم راستا با محراب مسجد قرار گرفته‌اند و در هر ردیف 6 ستون بنا شده است. در قسمت بالایی این ستون‌ها تزئیناتی با کاشی‌کاری صورت گرفته که بر همین اساس آن‌ها را مانند ستون‌های دوره زندیه می‌دانند. این فضا را که شبستان مسجد گویند با استفاده از هفت پنجره‌ای که در قسمت غربی قرار دارند روشن می‌شود. به کار بردن سنگ در ساخت ستون‌ها بنابر شرایط اقلیمی کردستان بود.
از جمله تزئینات قابل تحسین در این بنای تاریخی باید به قرینه‌سازی در کاشی‌کاری‌ها اشاره کرد. این هنر زیبا در تمامی قسمت‌های مسجد جامع سنندج تکرار شده و آن را در چشم هر بازدیدکننده‌ای منحصربه‌فرد می‌نماید. در بنای این مسجد کتیبه‌ای با 150 بیت قصیده به چشم می‌خورد که مضمون آن تشریح وقایع این بنا از ابتدای ساخت و بعد از آن است.
آیات قرآنی نوشته شده در مسجد جامع
آیات و احادیث به کار رفته در دور تالار بزرگ چه به صورت تزئینات و چه به شکلی ساده که به خطی همانند خط کوفی نقش بسته؛ بر زیبایی مسجد جامع می‌افزایند. تمامی سوره‌های حکاکی شده در بنای مسجد دارالاحسان دستورالعمل خاصی نداشته اما گفته می‌شود که هر کدام از این آیات نشان‌دهنده خوشنویس، معمار و کاشی‌کار هستند. به عنوان مثال برای فراخواندن عموم مردم به نماز در ایوان شرقی در بخش بیرونی بنا سوره جمعه نقش بسته است. نمازگزاران هنگام خروج از مسجد در ایوان جنوبی سوره انسان را خواهند دید.
در اکثر مساجد نوشتن آیات و سوره‌های قرآنی به خطوط مختلف امری مرسوم است. در مسجد جامع سنندج نیز این موضوع به وضوح جهت تزئین و متناسب با هر مکان به چشم می‌خورد. این‌که نوشتن آیات موجب گشته تا بر زیبایی این بنا افزوده شود، کاملاً ملموس بوده و جلوه کم‌نظیری به دیگر تزئینات داد. اما این تنها نمای بیرونی مسجد نیست که با آیات و سوره‌ها زینت داده شده، بلکه نمای داخلی و سرستون‌ها نیز به صورت گسترده‌ای از این زیبایی بهره برده‌اند.
مسجد جامع سنندج کجاست؟
مسجد جامع سنندج یا مسجد دارالاحسان در کوچه دارالاحسان، خیابان آزادپور در منطقه‌ای به نام محله شیخان و در ضلع شمالی خیابان امام قرار گرفته است. دسترسی به این مکان از طریق وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی امکان‌پذیر خواهد بود. دسترسی دیگر به این بنا از طریق پایانه اتوبوسرانی ناصرخسرو که در فاصله یک کیلومتری مسجد قرار دارد، امکان‌پذیر است. در اطراف مسجد پارکینگ‌های عمومی نیز برای راحتی دارندگان خودروی شخصی، تعبیه شده‌اند.
مساجد دیگر در نزدیکی مسجد جامع سنندج
- مسجد باقرخان وکیل
- مسجد حبیب‌الله معروف به ملا ویسی
- مسجد شریعتمدار
- مسجد ابوالحسن فدوی
- مسجد ملاجلال
مکان های دیدنی اطراف مسجد جامع سنندج
در ادامه برای بازدید از اماکن دیدنی اطراف مسجد جامع سنندج می‌توان به موارد زیر مراجعه کرد :
- پارک فرح
- عمارت خسرو آباد
- حمام شیشه سنندج
- عمارت آصف وزیری
- موزه سنندج
- خانه حبیبی
- عمارت مشیر دیوان
- پل معلق آبیدر
- مسجد جامع قبا
- پل مردوخ
زمان بازدید از مسجد جامع سنندج
به دلیل این‌که از مسجد جامع سنندج جهت برگزاری و اقامه نماز استفاده می‌شود؛ بازدید از این بنای تاریخی همواره برقرار بوده و نیاز به پرداخت هزینه‌ای جهت ورود نخواهد بود.
سخن پایانی
مسجد جامع یکی از معروف‌ترین اماکن زیبای تاریخی در شهر هزار تپه یا سنندج به حساب می‌آید. نقش و نگارها و تزئینات در بنای مسجد جامع سنندج حاکی از آن است که این مسجد با مسجد وکیل شیراز قابل مقایسه خواهد بود. این بنا از جاذبه‌های گردشگری مذهبی و تاریخی به‌شمار می‌رود که هر ساله نظر بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند. معماری این بنا تلفیقی از سبک‌های اصفهانی در تزئینات، خراسانی و رازی بوده که در نگاهی جامع این بنا از تعادل در تزئینات به کار رفته بهره می‌برد. از تزئینات مهم ان می‌توان به کاشی‌کاری‌های هفت رنگ، آجرهای لعابدار در سه رنگ، گچ‌بری، حجاری سنگ و گره چینی اشاره نمود.
مقالات بیشتری بخوانید
