آشنایی با شکارگاه پادشاهان ایران؛ طاق بستان کرمانشاه
طاق بستان کرمانشاه یکی از قدیمی‌ترین جاذبه‌های تاریخی کرمانشاه است که از دوران ساسانیان برجا مانده است. زمانی که صحبت از کرمانشاه به میان می‌آید، کمتر کسی است که طاق بستان را در ذهن خود تداعی نکند. افرادی که به مکان‌های تاریخی علاقمند هستند، می‌توانند این بنای باشکوه و جذاب را در دامنه کوه طاق بستان کرمانشاه تماشا کنند. کتیبه‌ها، نقش برجسته‌ها، طاق‌ها و موزه و چشمه این بنا همه و همه جذابیت آن را بیشتر کرده‌اند. این بنا گذشته‌ای پرماجرا داشته و هم اکنون به عنوان یکی از پربازدیدترین مکان‌های تاریخی کشور ما شناخته شده است.در ادامه همراه با مجله گردشگری دوباره سفر باشید.
معرفی طاق بستان کرمانشاه
طاق بستان بنای سنگی است که در زمان پادشاهان ساسانی و در سده سوم میلادی ساخته شد. اردشیر دوم و سایر پادشاهان ساسانی پیکره‌ها و تندیس‌های مورد علاقه خود را در این مکان حجاری کردند. این بنای باشکوه در گذشته در مسیر جاده ابریشم واقع شده بود و طبیعت اطراف آن بسیار پاک و سرسبز بود. در واقع طاق بستان هنر و توانایی مردمان عصر ساسانی را به خوبی به تصویر کشیده است.
طاق بستان کرمانشاه که جهانیان آن را به عنوان شکارگاه پادشاهان ایرانی می‌شناسند، اولین سنگ نگاره‌ای است که اصول درستی از نقاشی را در دل خود جای داده است. نقاشی‌های ستودنی روی سنگ‌ها و ستون‌های این بنا قرار دارند، که هر یک ذوق و نبوغ و خلاقیت ایرانیان اصیل را به تصویر می‌کشند. تمامی سنگ تراشه‌ها و نقوش حکاکی شده این بنا در نهایت ظرافت و دقت ساخته شده‌اند. به گونه‌ای که شما می‌توانید کوچک‌ترین جزئیات را در این بنا مشاهده کنید. همین ویژگی‌های بنای طاق بستان هستند که آن را به بنای تاریخی اما جالب و دیدنی تبدیل کرده‌اند.
طاق بستان، از گذشته تا به امروز
اگر نگاهی به طاق‌ها، کتیبه‌ها و سنگ تراشه‌های طاق بستان کرمانشاه بیندازید، می‌توانید چندین رویداد تاریخی را به چشم خود ببینید. روایت تاج گذاری اردشیر دوم، شاپور دوم، شاپور سوم، خسرو پرویز و بسیاری از پادشاهان دیگر در این سنگ تراشه‌ها واضح است. با وجود این که قرن‌ها از حجاری تصاویر مختلف بر روی سنگ‌های طاق بستان می‌گذرد اما باز هم چیزی از جذابیت و زیبایی آن‌ها کم نشده است. کافیست نگاهی به سنگ تراشه‌ها و کتیبه‌های طاق بستان بیندازید تا متوجه رویدادها و اتفاقات گذشته بشوید. این مجموعه سال‌ها پیش کمی تخریب شد؛ اما در دست مرمت و بازسازی قرار گرفت. در اطراف طاق بستان دریاچه و چشمه‌های آب زیرزمینی و فضای سبزی قرار دارد که می‌تواند ساعت‌ها شما را غرق در حال خوب کند.
طاق بستان کجاست؟
طاق بستان کرمانشاه هم اکنون در شمال شرقی این شهر و در دامنه کوهی تنومند به نام طاق بستان واقع شده است. همین که به غرب ایران بروید و خود را به شرق کرمانشاه برسانید، نقش برجسته‌های این بنا را خواهید دید که تجلی مهارت و هنر گذشتگان هستند.
طبیعت و آب و هوای حوالی طاق بستان
طبق روایات و اوضاع کنونی طاق بستان، گفته شده است که آب و هوای اطراف این بنا بسیار خنک و مطبوع بوده و هست. در فصل بهار که درختان به تازگی از خواب عمیق زمستانی بیدار میشوند، این بنا فوق العاده جذاب و دیدنی است. در فصل پاییز نیز برگ‌های چند هزار رنگ درختان استوار این ناحیه فضا را جذاب و رویایی می‌کنند. در تابستان‌ها هوای طاق بستان کرمانشاه خنک است و نسیم ملایمی در اطراف این بنا می‌وزد. زمستان‌ها هم که دیگر هیچ؛ جلوه‌ای دارند خیره کننده و دل نواز! رمستان طاق بستان پر از برف است که زمین را سفید پوش می‌کند و سنگ تراشه‌های این بنا را در هاله‌ای از برف نهان می‌کند. اگر این مجموعه تاریخی را در لیست بناهای مورد علاقه خود برای بازدید قرار دادید، خالی از لطف نیست که از درختان ۶۰۰ ساله و طبیعت دبش اطراف آن دیدن کنید.
معنی طاق بستان چیست؟
مورخان و جغرافی دانان از نام‌های مختلفی برای معرفی طاق بستان کرمانشاه استفاده کرده‌اند. ابن فقیه آن را با نام شبدیز معرفی نموده و یاقوت حموی هم نام قصر شیرین را به طاق بستان داده است. نام‌های دیگری همچون طاق بهستون، تخت بستان و طاق بُسان سایر نام‌های این بنا هستند. در گویش مردمان محلی کرمانشاه، طاق بستان با نام تاق وه سان تلفظ می‌شود. در این تلفظ کلمه تاق به معمای طاق، کلمه وه به معنای از و کلمه سان به معنای سنگ است. این بنا به دلیل آن که طاق‌هایی سنگی دارد به این نام شناخته می‌شود.
اهمیت طاق بستان
اگرچه طاق بستان در طول زمان تخریب شده و مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است، اما این چیزی از اهمیت بنای طاق بستان کرمانشاه کم نمی‌کند. شکوه و عظمت طراحی این بنا و روایاتی که در آن جا خوش کرده‌اند، دلایلی واضح و روشن برای اهمیت آن هستند. کتیبه‌ها، سنگ نگاره‌ها و طاق‌های این بنا هم هر یک اهمیت و ارزش آن را دوچندان می‌کنند.
بخش‌های مختلف طاق بستان
طاق بستان کرمانشاه از دو طاق متصل به هم که در کرانه کوه طاق بستان واقع هستند، ساخته شده است. این دو سنگ خام خاکستری رنگ اجازه رویش گیاهان را نمی‌دهند و ماندگاری زیادی دارند. در طاق بستان سه بخش وجود دارد که هر یک تداعی گر آثار بر جا مانده از پادشاهان ساسانی هستند:
- طاق بزرگ که به زمان پادشاهی خسرو پرویز مرتبط است.
- طاق کوچک که به زمان پادشاهی شاپور سوم مرتبط است.
- کتیبه تاج گذاری اردشیر دوم که در سال ۳۸۰/۳۸۳ حکاکی شده است.
در این مجموعه پر ابهت می‌توان تصاویری از نوازندگان دوران ساسانی را به وضوح مشاهده کرد و تلألوء نقاشی و موسیقی هنری ایران باستان را نیز مورد ارج قرار داد.
کتیبه تاج گذاری اردشیر دوم
یکی از کتیبه‌های جالب و دیدنی طاق بستان کرمانشاه، کتیبه تاج گذاری اردشیر دوم است. این نقش برجسته تاج گذاری و به سلطنت رسیدن اردشیر دوم را روایت می‌کند. در این کتیبه اردشیر دوم در حالی که دست چپ خود را روی قبضه شمشیر قرار داده است، حکاکی شده است. دست راست اردشیر هم در حال دریافت حلقه روبان از اهورا مزدا است.
چهره اردشیر دوم در این کتیبه سه ربع است و بدن آن نیز تمام رخ است. شاه چشمانی درشت و ابروهایی برجسته داشته و موهای او نیز تا قسمت شانه او ادامه داشته است. اگر به کتیبه اردشیر دوم نگاهی بیندازید، متوجه زیبایی شاه خواهید شد. در این نقش برجسته تمامی جزئیات با وضوح کامل حکاکی شده‌اند. حتی شما می‌توانید گوشواره‌های دایره‌ای شکل را ببینید که گویی بسیار کوچک به آن آویز شده است.
طاق بزرگ
بخش مهم دیگری که در طاق بستان کرمانشاه می‌توان از آن بازدید کرد، طاق بزرگ است. طاق بزرگ مملو از نقوشی زیبا است که به شکار، نوازندگی و درختان اختصاص دارند. حجاری طاق بزرگ حدود ۱۱ متر ارتفاع، ۷/۵ متر عمق و ۷/۵ متر عرض دارد. این سنگ تراشه بخش‌های متنوع و ظریفی دارد.
در قسمت ورودی طاق بزرگ طاق بستان می‌توان صحنه‌هایی از شکار، صید ماهی در برکه و مرداب، چهره‌های حیوانات و فرشته‌های بالدار را دید. همه این نقش و نگارها بخشی از زندگی شاهنشاهی در دوران ساسانیان را به تصویر کشیده‌اند و ذوق و سلیقه استادان حکاکی را نشان می‌دهند. در دیوار پشتی طاق بزرگ صحنه شکار گوزن و صحنه شکار گراز که هر کدام دارای خصوصیات خاص خود هستند و با دقت و ظرافت بسیار بالایی طراحی شده‌اند، قابل مشاهده است.
نقش برجسته شکار گوزن
صحنه شکار گوزن در قابی به ابعاد ۳.۹ متر عرض و ۵.۸ متر طول قرا دارد. در این تصویر حکاکی شده فیلبانانی قابل مشاهده هستند که گوزن‌ها را به سمت دروازه هدایت می‌کنند. شاه درون این شکارگاه در سه حالت مختلف قرار دارد و سوار بر اسب در حال شکار گوزن است. این تصاویر چنین می‌رسانند که گوزن‌ها در حال فرار از دست شاه هستند. در این تصویر یک زن در قسمت پشتی شاه قرار دارد و سه ردیف از زنان نیز در پشت سر شاه حکاکی شده‌اند. در قسمت انتهایی تصویر شاه کمان به گردن دارد که نشان می‌دهد شکار گوزن به پایان رسیده است.
نقش برجسته شکار گراز
صحنه شکار گراز در قابی به عرض ۴٫۱۳ متر و طول ۵٫۷ متر حکاکی شده است. در این صحنه ۱۲ فیل دیده میشوند که در پنج صف عمودی ایستاده‌اند. بر روی هر کدام از فیل‌ها دو سوار قرار دارند که احتمالاً فیلبانان آن‌ها هستند. فیلبانان مشغول بیرون کشیدن گرازها از پناهگاه آن‌ها در نیزار هستند. در قسمت بالایی صحنه شکار گراز می‌توانید یک قایق پارویی را مشاهده کنید که ۵ سوار در آن حرکت می‌کنند. در این میان قایقی وجود دارد که اطراف آن را نوازندگان زن محاصره کرده‌اند و شاه داخل این قایق به صحنه شکار می‌رود. او تیر و کمانی به دست دارد که می‌خواهد به گرازهای در حال گریز تیراندازی کند. در قسمت راست صحنه و در انتهای این صحنه شکار گراز به تصویر کشیده شده است.
نقش برجسته اسب سوار زره پوش
طاق بستان کرمانشاه جداره‌هایی دارد که هر کدام روایتگر بخشی از زندگی شاهان ساسانی و اطرافیانشان هستند. یکی از نقش برجسته‌های پرطرفدار طاق بستان، نقش برجسته از سواره زره پوش است. در قسمت پایینی تصویر مربوط به تاج گذاری خسرو پرویز سواره‌ای دیده می‌شود که هنوز هویت مشخصی ندارد. برخی از مورخان و باستان شناسان این سواره را یک رزمجو معرفی می‌کنند و برخی دیگر او را پیروز ساسانی می‌نامند. از تصویر این سواره مشخص است که نزد شاه قدرت و توانایی زیادی داشته است.
تصویر این سوار نظام به گونه‌ای حکاکی شده است که چهره آن سه ربع است و بدن آن تمام رخ است. اسبی نیز بر زیر پای این سواره زره پوش حکاکی شده است که سواره را در آغوش گرفته است. این فرد کلاه خود دارد و تاجی از مروارید روی کلاه خود قرار داده است. در قسمت بالایی تاج موهای سر سوارکار نشان داده میشوند.
پیراهن این سواره پیراهنی بلند است و تصاویری از مرغ و ارغن را برای تزیین در خود جای داده است. در قسمتی از پیراهن این سواره نظام زرهی فلزی متشکل از بافت‌های زنجیری قرار دارد. همچنین سپری دایره‌ای شکل نیز در اندام این سوار نظام دیده می‌شود که نشانگر تحت محافظت بودن این سواره است.
نقش برجسته محمد علی میرزا
یکی از نقش برجسته‌هایی که تفاوت زیادی با نقش برجسته‌های قبلی دارد، نقش برجسته محمد علی میرزا است. این کتیبه در قرن ۱۹ میلادی و توسط فردی به نام محمدعلی میرزا حکاکی شد. زمانی که شما نگاه به این کتیبه می‌کنید ممکن است متاسف بشوید. چرا که دستکاری‌های انجام شده صدمات زیادی را به این کتیبه وارد کرده‌اند. این حجاری اگرچه جذابیت زیادی ندارد اما یک سنگ تراشه مربوط به محمدعلی میرزا پسر فتحعلی شاه است که از نظر تاریخی اهمیت دارد.
طاق کوچک
طاق کوچک فضایی مستطیلی شکل دارد و از دو کتیبه به خط پهلوی بهره مند است. دو جرز چهار گوشه در دو طرف این طاق قرار دارند. بر فراز این دو جرز، اتاقی به حالت قوس قرار گرفته است. تزیینات و نقوشی که در طاق کوچک قرار دارند، نسبت به طاق بزرگ کمتر هستند. با این وجود بسیاری از مورخان و محققان تاریخ طاق کوچک را مهم‌تر از طاق بزرگ می‌دانند. زیرا این مجموعه دو کتیبه سنگی بسیار ارزشمند دارد.
در طاق کوچک می‌توان نقش‌هایی از پادشاهان ساسانی و مثل شاپور دوم و شاپور سوم را مشاهده کرد. این تصاویر به دست مرمت و بازسازی قرار گرفته‌اند اما هنوز هم می‌توانند حکایت گذشتگان را بازگو کنند. این تصاویر با استفاده از کتیبه‌ها و نوشته‌های آن‌ها رمزنگاری شده‌اند و هویت پیدا کرده‌اند.
کتیبه شاپور دوم از ۹ خط برخوردار است. در این کتیبه چنین آمده که « این پیکر و تصویری از برق مزدا پرست شاپور شاهنشاه ایران است.» با توجه به این کتیبه تصاویر حکاکی شده را به شاپور دوم اختصاص می‌دهند. کتیبه شاپور سوم نیز ۱۳ سطر دارد.
موزه سنگ طاق بستان
یکی دیگر از بخش‌هایی که طاق بستان کرمانشاه دارد، موزه سنگ است. بعد از این که طاق بزرگ و طاق کوچک را با آن همه سنگ تراشه و ابهتی که دارند را بازدید کردید، می‌توانید وارد موزه سنگ در شمال بلوار طاق بستان شوید. در این موزه آثار سنگی از دوره‌های ساسانی و اسلامی دیده میشوند. نقش‌هایی همچون نقش درخت زندگی، نیم تنه منتسب به خسرو پرویز، نقش اهورا مزدا و نقش آناهیتا بر روی سنگ تراشه‌های موزه سنگ قابل مشاهده هستند. به دلیل این که آثار سنگی متنوع جذاب و زیادی در موزه سنگ نگهداری می‌شود، این موزه به این نام معروف شده است.
محوطه چشمه طاق بستان
طاق بستان کرمانشاه جدا از این که یک جاذبه تاریخی در دل کرمانشاه است، از بابت شرایط جغرافیایی که دارد و طبیعت دلنواز خود به شهرت رسیده است. چشمه‌های آبی هزار ساله که از میان این بنا گذر می‌کنند، هر یک عامل حیات مردمان و مزارع کشاورزی طاق بستان هستند. این چشمه‌ها آبی زلال دارند که به منظور تامین آب شرب روستاییان مورد استفاده قرار می‌گیرند. شما می‌توانید از خنکی آب چشمه در بهار و تابستان استفاده کنید و در کنار این بنا لذت ببرید.
آسیب‌های طاق بستان در طول زمان
شکل اصلی طاق بستان دقیقاً همان چیزی که امروزه قابل مشاهده است، نیست. روایت‌ها نشانگر این هستند که طاق بستان در طول زمان با تغییراتی همراه شده است. برخی از مورخان بر این باورند که در قسمت کف طاق بستان فرشی از جواهرات قیمتی پهن بوده است که اعراب آن را به تاراج برده‌اند. اقوام مختلفی که در طول زمان به ایران حمله کرده‌اند، به منظور از بین بردن این بنا خسارت‌های زیادی را بر جای گذاشته‌اند. تا جایی که برخی از سنگ نگاره‌ها و کتیبه‌های این بنا در دوره‌های مختلف تاریخی تخریب شده است و این جای تاسف و نگرانی دارد.
از نظر زمین شناسی هم این بنا دچار خسارت شده است. رانش زمین و نفوذ آب یا تجمع خزه‌ها روی سنگ‌ها سبب سایش برخی از جزئیات سنگ تراشه‌ها هستند. با این حال، طاق بستان کرمانشاه هنوز اقتدار و عظمت خود را دارد و ارزشمند تلقی می‌شود.
آیا طاق بستان ثبت جهانی شده است؟
علی رغم تلاش‌های متعدد برخی از مسئولان و مدیران طاق بستان کرمانشاه هنوز به ثبت جهانی نرسیده است. در سال ۲۰۰۷ مدیر این بنا تلاش کرد تا آن را جهانی کند اما به دلیل ساخت و سازهای بسیار زیاد در حریم طاق بستان ثبت جهانی آن امکان پذیر نیست.
بهترین زمان بازدید از طاق بستان چه وقت است؟
همان طور که اشاره کردیم، طاق بستان از نظر جغرافی در فضایی قرار دارد که آب و هوایی مطبوع آن را از آن خود کرده است. در فصول ابتدایی سال آب و هوای اطراف این بنا خنک و عالی است. اوایل خرداد تا اوایل شهریور بهترین بازه زمانی برای سفر به طاق بستان است. متوسط دما در طول روز در این بازه به ۲۴ درجه می‌رسد. در فصول سرد سال طاق بستان نه تنها آب و هوای سردی دارد بلکه جذابیت بصری زیادی هم ندارد؛ اما اگر در فصل تابستان از این بنا دیدن کنید می‌توانید نقاشی زیبای طبیعت را در فضایی پر از واقعیت مشاهده کنید. در فصل بهار و فصل تابستان طبیعت زیبا و سرسبز کرمانشاه برای گشت و گذار عالی است.
کلام پایانی
ما در این مطلب به طاق بستان که بنایی با عظمت و باشکوه است، پرداختیم و آن را معرفی کردیم. طاق بستان کرمانشاه از دوران ساسانیان بر جای مانده و بخش‌های مختلفی دارد. طاق بزرگ، طاق کوچک، کتیبه‌ها و سنگ تراشه‌های این بنا هستند که جذابیت آن را افزایش داده‌اند. این کتیبه‌ها و این بخش‌ها همگی روایتگر زندگی شاهان ساسانی هستند. طاق بستان در گذشت زمان تخریب و بازسازی شده است اما هنوز هم بنایی بسیار پرطرفدار در شمال شرقی کرمانشاه است. برای بازدید از طاق بستان باید بهترین زمان را ( اواخر بهار تا اواخر تابستان) انتخاب کنید. زیرا در این بازه زمانی سفر شما دلچسب‌تر می‌شود.
مقالات بیشتری بخوانید:
