همه آن چیزی که باید درباره تخت جمشید بدانید
یکی از بناهای تاریخی که همه ما ایرانی‌ها به خاطر وجود آن به خود می‌بالیم، تخت جمشید شیراز است. خیلی‌ها حتی اگر اهل مسافرت و گشت‌وگذار نیز نباشند، دوست دارند حداقل یک‌بار این بنای باستانی که حرف‌های زیادی از تاریخ و تمدن ایران در دل خود دارد را از نزدیک ببینند. ما در این مقاله سعی کردیم این بنای 2500 ساله باستانی را به شما معرفی کنیم و درباره تاریخچه، نام آن، داستان ویرانی آن و بخش‌ها و کاخ‌های مختلفی که دارد توضیحاتی ارائه دهیم. برای خواندن مطالب این مقاله، تا انتها با مجله گردشگری دوباره سفر همراه باشید.
تخت جمشید دقیقا کجاست؟
شاید خیلی‌ها به اشتباه فکر کنند این بنای تاریخی در شیراز است. اما این بنای باشکوه در 57 کیلومتری شیراز و در قسمت شمالی شهر مرودشت قرار دارد. در واقع، این بنای تاریخی در جلگه مرودشت و در دامنه کوه رحمت که در زمان‌های قدیم با نام کوه میترا یا مهر نیز شناخته می‌شد، ساخته شده است.
تاریخچه تخت جمشید
شاید برای شما هم جالب باشد بدانید که این بنای عظیم در چه سالی و توسط چه کسی بنا شد. طبق اسناد موجود، این بنا به دستور داریوش بزرگ و 518 سال قبل از میلاد مسیح بنا شده است و خشایارشا و اردشیر یکم نیز آن را توسعه و گسترش دادند. البته برخی باستان‌شناسان معتقدند تا پایان حکومت هخامنشیان، این بنا در حال تکمیل شدن بوده است. این مجموعه عظیم که بیان‌گر تاریخ و تمدن ایران است 2500 سال قدمت دارد. با بررسی کتیبه‌های کشف شده در این بنای تاریخی، مشخص شد که هدف اصلی داریوش بزرگ از ساخت تخت جمشید، ایجاد یک نماد برای ایران باستان بوده است.
وجود کوه‌های بلند، جلگه، آب‌وهوای مناسب، نزدیکی به جاده شاهی، دسترسی به دریاچه و رودخانه و پوشش گیاهی مناسب برای چرای حیوانات از جمله مهم‌ترین دلایلی است که داریوش بزرگ این منطقه را برای ساخت این بنای ارزشمند انتخاب کرده است.
برای ساخت این بنای بزرگ، در مرحله اول لازم بود یک زمین تخت ایجاد شود. برای این کار، کارگران کوه‌ها را تراشیدند و با پر کردن پستی و بلندی‌های زمین، یک سطح یک‌دست و صاف ایجاد کردند.
اصلی‌ترین مصالح به کار رفته در ساخت این سازه، سنگ است. در طول ساخت این بنا، کارگران سنگ‌ها را از دل کوه‌ها می‌کندند و پس از صاف و صیقلی کردن، از آن‌ها در ساخت کاخ‌های مختلف این مجموعه استفاده می‌کردند. علاوه بر این، از سنگ آهکی خاکستری و سیاه هم در ساخت کاخ‌ها و عمارت‌های این مجموعه تاریخی استفاده شده است که طبق مطالعات انجام شده، این سنگ‌ها را از کوه‌ها و تپه‌ها و کان‌ها تامین می‌کردند.
کارگران و حقوق آن‌ها در ساخت تخت جمشید
برخلاف اهرام ثلاثه مصر، که اغلب توسط بردگان و بدون جیره و مواجب ساخته شدند، طبق لوح‌های کشف شده در این مجموعه، به تمام مردان و زنانی که در ساخت این کاخ‌ها و عمارت‌ها مشارکت داشته اند حقوق پرداخت می‌شد. نکته شگفت‌انگیزتر اما بیمه کردن کارگران این بنا بود که در نوع خود بی‌نظیر است.
هر چند که متاسفانه امروزه قسمت بزرگی از این مجموعه بی‌نظیر ویران شده است اما عظمت و شکوه گذشته آن زبان‌زد و معروف است. در تصویر زیر نمایی بازسازی شده از آن را می‌توانید ببینید.
چرا تخت جمشید به این نام معروف است؟
از آن جایی که سال‌های زیادی است که این بنا به نام تخت جمشید شناخته می‌شود شاید فکر کنید از همان ابتدا نام این بنا همین بوده است. اما طبق کتیبه‌ای به جا مانده از خشایارشا و لوح‌های کشف شده که به زبان عیلامی بودند، مشخص شد اولین نام این مجموعه پارسه بوده است. پارسه برگرفته از نام قوم پارس بود که در آن منطقه و سرزمین پارس زندگی می‌کردند. منطقه یا سرزمین پارس در آن زمان شامل استان فارس کنونی، کهکیلویه و بویر احمد، هرمزگان، بهبهان و قسمت‌هایی از یزد بوده است. یونانیان در آن زمان، به سرزمین پارس یا فارس، “پرسیس” می‌گفتند.
باستان شناسان از کتیبه‌ها و آثار به جای مانده در این بنای ارزشمند دریافتند یونانیان پارسه را “پرسای” و بعدها “پرسپ تولیس” می‌نامیدند. اما با گذشت زمان، پرسپ تولیس به “پرسپولیس” تغییر یافت که به معنی شهر پارس است. امروزه نیز در کشورهای غربی، این اثر تاریخی و ارزشمند ایرانی را به نام پرسپولیس می‌شناسند.
مورخان و باستان شناسان با بررسی کتیبه‌ای متعلق به شاپور فرزند هرمز از پادشاهان ساسانی که 311 سال بعد از میلاد مسیح نوشته شده، به این نتیجه رسیدند که بعد از از بین رفتن حکومت هخامنشی و در زمان ساسانیان، به این بنا “ست سیان یا صد ستون یا ساد ستون” می‌گفتند. این بنا به نام چهل ستون یا چهل منار نیز معروف بوده است.
طبق یافته‌های مورخان، اولین بار در زمان ساسانیان به این بنا تخت جمشید یا قصر جمشید گفته شد و این بنای شگفت‌انگیز و عظیم را متعلق به آن می‌دانستند. جمشید از پادشاهان اسطوره‌ای ایران است که در شاهنامه نیز از آن به عنوان اولین پادشاه ایران و پدید آورنده عید نوروز یاد می‌شود. در نتیجه، این بنا به مرور زمان در میان مردم ساسانی نیز به نام امروزی خود معروف شد.
تخت جمشید توسط چه کسی ویران شد؟
احتمالا کم و بیش با چگونگی ویرانی و از بین رفتن این بنای زیبا و با شکوه آشنایی داشته باشید. وقتی صحبت از این مجموعه تاریخی و باستانی و نابودی آن می‌شود، نام اسکندر مقدونی به ذهن می‌آید. در اغلب کتاب‌ها و اسناد موجود، اسکندر مقدونی را به عنوان مقصر نابودی این بنای ارزشمند می‌شناسند.
در سال 330 سال قبل از میلاد مسیح، اسکندر با سپاهی که فقط تعداد سربازان پیاده آن 48 هزار نفر بود از یونان به سمت سرزمین پارس روانه شد. اسکندر، آسیا را هدیه‌ای از جانب خدایان برای خود می‌دانست. به همین دلیل نیز برای تصرف سرزمین پارس و از بین بردن حکومت هخامنشیان به این سرزمین لشگرکشی کرد.
اسکندر مقدونی و سپاهیانش در مسیر خود شهرهای ایران را ویران کردند. آن‌ها از بابل به شوش رسیده و این شهر را که یکی از پایتخت‌های هخامنشیان محسوب می‌شد ویران کردند. پس از آن، اسکندر مقدونی به همراه تعداد زیادی از سربازان ارتش به سمت پرسپولیس حرکت کرد.
آریوبرزن که یکی از سرداران سپاه هخامنشان و از شاهزادگان بود، برای مقابله با اسکندر در گذرگاه پارس که امروزه بین استان‌های فارس و کهکیلویه و بویر احمد واقع است، مستقر شد. اما اسکندر توانست با شکست آریوبرزن خود را به تخت جمشید برساند. اسکندر و سپاهیانش در طول 5 ماه اقامت خود در این بنای باشکوه، به طور تمام و کمال آن را غارت و ویران کردند. آن‌ها علاوه بر پارسه یا پرسپولیس، دهکده‌های اطراف آن و خانه‌های مردم عادی را نیز ویران کرده و وسایل ارزشمند آن‌ها را با خود به غنیمت بردند. اسکندر و ارتش آن بسیاری از مردان را از بین بردند و زنان و دختران را نیز به اسارت گرفتند.
علت به آتش کشیدن تخت جمشید
اما ویرانی اصلی این بنای ارزشمند به دلیل آتش‌سوزی گسترده‌ای است که در آن اتفاق افتاده است. درباره علت این آتش‌سوزی نظرات و حدس‌وگمان‌های مختلفی وجود دارد. برخی‌ها اسکندر مقدونی را مقصر اصلی می‌دانند که با نیت نابودی کامل فرهنگ و آیین‌های ایرانی، دست به آتش زدن این بنا زد. برخی دیگر معتقدند که اسکندر از قضا به فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی علاقه‌مند بوده است و این آتش‌سوزی در اثر بی‌احتیاطی یاران و سربازانش اتفاق افتاده است.
در نهایت، علت این حادثه ناگوار هر چه که بوده است بر نتیجه آن تاثیری ندارد. مهم‌تر از علت انجام این کار، ویرانی این بنا و آثار به جا مانده از زمان هخامنشیان است که باعث شده است یکی از زیباترین و پرشکوه‌ترین بناهای ساخته دست انسان در دنیا نابود شود.
تخت جمشید از چه بخش‌هایی تشکیل شده است؟
تخت جمشید، مجموعه‌ای از کاخ‌های بزرگ و باشکوه و بناهای مختلف است که هر کدام کاربری مخصوص به خود را داشتند. در ادامه، شما را با بخش‌های مختلف و شگفت‌انگیز این بنای تاریخی آشنا خواهیم کرد.
پلکان ورودی تخت جمشید
در قسمت شمال غربی این بنای عظیم دو ردیف پله به صورت موازی و قرینه یکدیگر به چشم می‌خورد. هر ردیف این پله‌ها 111 عدد است و ارتفاع بین دو پله متوالی نیز حدودا 10 سانتی متر است. طول هر پله نیز 690 سانتی‌متر و عرض آن 38 سانتی‌متر است. این پلکان در مجموع 12 متر از سطح زمین ارتفاع داشته و انتهای آن‌ها به دروازه ملل می‌رسد. همچنین، طبق بررسی‌های انجام شده، این پلکان به دستور خشایارشار و داریوش اول بنا شده‌اند.
دروازه ملل
وقتی از پلکان ورودی بالا بیایید، بعد از طی حدود 10 متر به دروازه ملل می‌رسید. دروازه بزرگ، دروازه خشایارشا و تالار انتظار نام‌های دیگر دروازه ملل است. اما شاید برای شما هم این سوال به وجود آمده باشد که چرا این بنا دروازه ملل نام دارد؟ زیرا نمایندگان کشورهای دیگر، ابتدا وارد دروازه ملل شده و از آن جا به بخش‌ها و کاخ‌های دیگر راهی می‌شدند. دروازه ملل که در واقع یک کاخ کوچک است تالاری با مساحت بیش از 600 مترمربع دارد. در وسط آن نیز 4 ستون با ارتفاع حدودا 16 متر به چشم می‌خورد که برای نگه‌داری سقف تالار بنا شده اند.
در درگاه غربی و شرقی دروازه ملل نقش و نگارهای زیبایی به شکل گاو وجود دارد که سر آن‌ها شبیه به سر انسان است. همچنین در این تالار سنگ نوشته‌هایی وجود دارد که به سه زبان پارسی، عیلامی و بابلی حکاکی شده‌اند. بعد از عبور از ایوان جنوبی دروازه ملل به کاخ آپادانا می‌رسیم.
کاخ آپادانا
کاخ آپادانا بزرگترین و قدیمی‌ترین کاخ تخت جمشید است. این کاخ که ساخت آن 30 سال طول کشید، به دستور داریوش بزرگ ساخت آن آغاز شد و در زمان خشایارشا نیز به پایان رسید. این کاخ عظیم مربعی شکل بوده و 72 ستون با ارتفاع بیش از 20 متر دارد. البته در حال حاضر تنها 14 ستون این کاخ به جا مانده است. کاخ آپادانا با مساحتی بیش از 12 هزار مترمربع، در زمان هخامنشیان برای برگزاری جشن‌های عید نوروز و پذیرایی از نمایندگان کشورهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
یکی از زیبایی‌های کاخ آپادانا، سرستون‌های آن است. در قسمت سرستون‌ها تندیس‌هایی به شکل گاو دو سر نقش بسته است. این کاخ سه ایوان شمالی، غربی و شرقی نیز دارد. شاید بتوان گفت زیباترین قسمت این کاخ ایوان شرقی آن است که در 12 ستون آن، سرستون‌هایی به شکل شیر دو سر وجود دارد. علاوه بر این، بر روی دیوارهای این ایوان نیز تصویر نیم‌رخ سربازان حکاکی شده است.
کاخ صد ستون
کاخ صد ستون یا کاخ تخت، با مساحتی حدود 4300 مترمربع، یکی از زیباترین کاخ‌های این مجموعه است و در قسمت شرقی کاخ آپادانا واقع شده است. ساخت این کاخ، بین سال‌های 450 تا 470 سال قبل از میلاد یعنی حدود 20 سال و در زمان خشایارشاه آغاز شد و در زمان اردشیر یکم به پایان رسید. این کاخ دارای یک تالار مرکزی با 100 ستون است که ارتفاع ستون‌ها نیز به 14 متر می‌رسد. این کاخ، به عنوان بزرگترین تالار سرپوشیده جهان نیز معروف است.
کاخ هدیش
کاخ هدیش کاخ مخصوص خشایارشا بوده، به همین دلیل آن را به نام کاخ خشایارشا نیز می‌شناسند. این کاخ در مرتفع‌ترین و جنوبی‌ترین بخش تخت جمشید بنا شده است و مساحتی حدود 2200 مترمربع دارد. در تالار اصلی این کاخ 36 ستون وجود داشته که ارتفاع آن‌ها به 18 متر می‌رسد. در این کاخ دو مجموعه از پلکان وجود دارد که پلکان بخش غربی، شمال شرقی این کاخ را به کاخ داریوش و کاخ ه متصل می‌کنند. کاخ هدیش بیشترین آسیب را در آتش‌سوزی این بنا دیده است.
کاخ اچ (ه)
یکی دیگر از کاخ‌های این بنای تاریخی که در جنوب غربی آن و ضلع غربی کاخ هدیش قرار دارد، کاخ ه یا اچ (h) است. طبق بررسی‌های انجام شده، این کاخ به دستور خشایارشا بنا شده و اردشیر یکم ساخت آن را تمام کرد. یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های این کاج نقش دیواره‌های پلکان آن است که دو گروه 16 نفره از سربازان نیزه‌دار پارسی را نشان می‌دهند.
کاخ تچر
کاخ تچر در اصل کاخ اختصاصی داریوش بزرگ است و از اولین کاخ‌های بنا شده به حساب می‌آید. این کاخ رو به خورشید بوده و در جنوب غربی کاخ آپادانا بنا شده است. در ساخت این کاخ سنگ‌های صاف و صیقلی به کار رفته است که باعث شده است این کاخ به تالار آینه یا آینه خانه نیز شناخته شود. در تالار کاخ تچر 12 ستون وجود دارد. در ایوان‌های جنوبی این کاخ نیز 8 ستون و در ایوان‌های بخش شمالی 4 ستون به کار رفته است. یکی از ویژگی‌های مهم کاخ تچر وجود کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های متعدد است. برای مثال در بخش جنوبی این کاخ، کتیبه‌هایی به زبان پارسی باستانی، عیلامی و بابلی نقش بسته است که در آن خشایارشا اهورامزدا را ستایش کرده است.
کاخ سه دری
کاخ سه دری که با نام‌های تالار شورا و کاخ مرکزی نیز آن را می‌شناسند، در مرکز تخت جمشید ساخته شده است. در این کاخ سه درگاه و ایوان در نظر گرفته شده که برای متصل کردن بخش‌های مختلف این بنای عظیم و باستانی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این کاخ مستطیلی بوده و یک تالار مربعی شکل با طول حدودی 15 متر در وسط آن وجود دارد. در دو طرف این تالار نیز پلکانی ساخته شده که در دیواره‌های آن نقش حیوانات و سربازان هخامنشی حکاکی شده است.
کاربرد اصلی این کاخ برای برگزاری جلسه‌های مشاوره و دیدار با مقامات کشور و کشورهای دیگر بوده است. به همین جهت نام دیگر آن کاخ شورا است.
کاخ ملکه
کاخ ملکه در مجاورت کاخ هدیش و به دستور خشایارشا بنا شده است و نسبت به سایر کاخ‌ها ارتفاع کمتری دارد. این کاخ در سال 1931 توسط پروفسور ارنست امیل هرتزفلد مرمت و بازسازی شد و امروزه به عنوان موزه و اداره مرکزی تاسیسات این بنا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
خزانه تخت جمشید
این خزانه در ضلع جنوبی کاخ صد ستون و ضلع شرقی کاخ ملکه قرار دارد و طبق استاد و کتیبه‌های موجود، به دستور داریوش بزرگ ساخته شده است. در داخل ساختمان خزانه چندین تالار با ابعاد مختلف و ستون‌هایی از جنس چوب وجود داشته است.
در اکتشافات و خاک‌برداری‌هایی که در دهه 30 شمسی در این مجموعه انجام شد، بیش از هزار لوح سفالی و دو سرستون به شکل عقاب دو سر کشف شد. برخی از این لوح‌های کشف شده به زبان عیلامی بودند و در آن‌ها اطلاعاتی درباره نحوه پرداخت حقوق کارگران، ملیت آن‌ها و… نوشته شده بود.
بهترین زمان بازدید از تخت جمشید
از آن جایی که تخت جمشید به صورت روباز بوده، بازدید ازآن در ایام گرم سال، بسیار سخت خواهد بود. به همین دلیل اگر می‌خواهید نهایت لذت و استفاده را از این بنای زیبا و حیرت‌انگیز ببرید بهتر است در نیمه دوم سال از آن دیدن کنید.
جمع بندی
یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین بناهای تاریخی در دنیا تخت جمشید است که در مرودشت استان فارس واقع شده است. این بنا با قدمت 2500 ساله خود، به عنوان نماد ایران باستان و تاریخ غنی این سرزمین شناخته می‌شود. ما در این مقاله، به طور مختصر شما را با تاریخچه ساخت این بنا، علت نام‌گذاری آن، و بخش‌های مختلفی که دارد آشنا کردیم. آیا شما تا به حال از این مجموعه تاریخی پرشکوه دیدن کرده‌اید؟ در زمان بازدید از این بنا چه احساساتی در شما وجود داشت؟ لطفا نظرات و تجربیات خود را با ما نیز به اشتراک بگذارید.
مقالات بیشتری بخوانید
